دریاچه هامون یا تالاب هامون به‌عنوان سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریای خزر و دریاچه ارومیه، در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این تالاب بین‌المللی یکی از مهمترین ذخیره‌گاه‌های زیست کرده در جهان به‌شمار می‌رود که در مرز میان کشور ایران و افغانستان قرار گرفته است.
شریان اصلی این دریاچه، رود هیرمند است که سر منشا آن از ولایت هلمند در کشور افغانستان آغاز شده و پس از 1100 کیلومتر وارد هامون می‌شود. این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام‌های «هامون پوزک»، «هامون صابری» و «هامون هلمند» تشکیل می‌شود. این سه دریاچه رد زمان پرآبی به هم می‌پیوندند و دریاچه وسیع هامون را تشکیل می‌دهند.
مطلب مرتبط: دریاچه های ایران | شگفتی های یک سرزمین پهناور
حوضه آبریز دریاچه هامون
دریاچه هامون با عنوان سومین دریاچه ایران، بزرگترین دریاچه آب شیرین در سارسر فلات ایران است که عامل اصلی حیات در منطقه سیستان به‌شمار می‌رود. همانطور که در قسمت بالا نیز به آن اشاره کردیم شریان اصلی تالاب هامون رود هیرمند یا هلمند است.
در کنار این رود بسیار پرآب رودهایی مانند: خاش رود، فراه، هاروت، شور رود، حسین آباد، پریان مرزی، چخان رود و نهبندان رودهایی هستند که حوضه آبریز دریاچه هامون را تشکیل می‌دهد. دریاچه هامون در مرزهای داخلی کشور از رودهای کمتری نسبت به کشور افغانستان برخوردار است که همین امر در تشدید بی آبی این دریاچه نقش موثری داشته است.
مشخصات دریاچه هامون
دریاچه هامون با نام تالاب بین‌المللی هامون در زمان پرآبی در حدود 5660 کیلومتر مربع است. عمق این دریاچه در بخش‌های عمیق و فصول پربارش به پنج متر و در نقاط کم‌عمق تا یک متر تخمین زده می‌شود. اهمیت این دریاچه در آب شیرین آن، امکان پرورش و صید ماهی، تهیه علوفه دام و عامل اصلی زیست در شمال شرقی سیستان و بلوچستان و شمال‌غربی شهرستان زابل است.
بخش بسیار بزرگ و وسیع این دریاچه در کشور افغانستان قرار گرفته است. تنها هامون هلمند، بخشی از هامون صابری و میاحت بسیار کمی از هامون پوزک در مرزهای داخلی کشور قرار دارد.
مطلب مرتبط: دریاچه صورتی مهارلو + بهترین زمان بازدید و مسیر دسترسی
قدمت تاریخی این دریاچه
دریاچه هامون یکی از مهمترین دریاچه‌های ایران و از جمله مناطق اسطوره‌ای و کهن کشور به‌شمار می‌رود. در ادبیات و اساطیر ایرانی این دریاچه به همراه رود هیرمند در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد. نام هامون در متون اوستایی به‌صورت مکرر با نام کَس عنوان شده است. همچنین قرار گرفتن این دریاچه در کنار کوه اوشیدا یا خواجه یکی از دلایل اهمیت و تاریخی بودن این تالاب به‌شمار می‌رود.
وسعت و قدمت این دریاچه با توجه به متون مکتوب از تیمور لنگ این چنین گواه است که: امیر سیستان مرا سوار بر کشتی کرد و روی دریاچه هامون گردش داد و به من گفت که در دوره رستم وسعت این دریا بیش از این بوده که می‌بینی.
گونه های زیست جانوری و گیاهی تالاب هامون
گونه های گیاهی
گیاهان شناسایی شده در منطقه دریاچه هامون شامل 28 گونه از 22 جنس است که تقریبا از تنوع گونه گیاهی بسیار خوبی برخوردار است. در میان گونه‌های عنوان شده، 10 نمونه از این موارد خاصیت دارویی داشته، 19 گونه خاصیت علوفه‌ای و 11 گونه صرفا به منظور بیبان زدایی به کار می‌روند.
از جمله گیاهانی که زیستگاه آن‌ها در این دریاچه است می‌توان به نی، بوتوموس، لویی، سغد سلطانی، اشک و قمیش اشاره کرد. همچنین گیاهانی مانند: چمن شور ساحلی، بونی، سوجک، مرغ و انواغ گز در کنار این رود زیست گیاهی خود را دارند.
مطلب مرتبط: آشنایی با دریاچه ارومیه | ششمین دریاچه بزرگ آب شور دنیا
گونه های جانوری
شاید جالب باشد بدانید که تا پیش از دهه 1360 منبع اصلی پروتئین سفید و منبع درآمد مردم این منطقه از کشور، ماهی سفید هامون بوده است. تالاب هامون به‌دلیل قرار گرفتن در منطقه کویری و نیمه خشک کشور افغانستان و ایران تنها منطقه مناسب برای زیست پرندگان مهاجر در این منطقه محسوب می‌شود.
این دریاچه منطقه بسیار مناسبی برای زیست پرندگان آبزی و کنار آبزی است. براساس آمارها تعداد 225 گونه یعنی نیمی از گونه‌های پرندگان شناسایی شده ایران در این تالاب و اطراف دریاچه زندگی می‌کنند. 80 درصد این پرندگان مهاجر هستند و در زمان پرآبی این دریاچه پرندگانی مانند: کاکائی، پلیکان، باکلان، هواصیل، اگرت، چوپا، خروس، کولی، فالاروپ، سلیم کوچک، بزرگ گیلانشاه دم سیاه، آبچلیک و فلامینگو در آن به چشم می‌خورد.
وضعیت کنونی دریاچه هامون
متاسفانه دریاچه هامون سال‌های بسیار زیادی است که با بحران خشکسالی و کم‌آبی روبرو است. خشک شدن بخش‌های وسیعی از آن فاجعه زیست محیطی را به دنبال دارد. هم‌اکنون با سدسازی کشور افغانستان بر روی رود هیرمند یکی از مهمترین شریان‌های این دریاچه بسته شده است.
حق آبه محدود و بسیار ناچیز ایران از حوضه‌های آبخیز در افغانستان و عدم مدیریت صحیح منابع آب برای جلوگیری از هدر رفت آب این دریاچه و کاهش بارندگی‌ها همه از عوامل خشک شدن این دریاچه به شمار می‌رود.
مطلب مرتبط: دریاچه زریوار | معرفی یک زیستگاه جانوری و جاذبه مهم کردستان
در حال حاظر این ذخیره‌گاه زیست کره در کشور نفس‌‌های آخر خود را می‌کشد و با سیلاب‌های فصلی نمی‌توان آن را احیا کرد. هامون به‌عنوان سومین دریاچه ایران و ذخیره‌گاه زیست کره در جهان، در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده و از اهمیت بسیار بالایی در جهان برخوردار است. از اینرو حفاظت و احیای آن می‌تواند یکی از اصلی‌ترین رسالت‌های زیست محیطی ما باشد!
