سازه های آبی شوشتر به‌عنوان یک اثر اعجاب‌انگیز تاریخی در جنوب ایران، دارای اهمیت ملی و بین‌المللی است. این مجموعه تاریخی ارزشمند که به عنوان یک شاهکار شناخته می‌شود در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
شهر شوشتر در دوران ساسانیان، بسیار مهم تلقی می‌شد و حکومت نیز به‌دنبال پیشرفت این شهر بود. بنابر روایت‌های تاریخی این سازه‌های آبی نیز در همان دوران به پیشرفت رسیدند. در این مقاله از سفرانه همراه ما باشید و با سازه های آبی شوشتر بیشتر آشنا شوید.
مطلب مرتبط: جاهای دیدنی اهواز | شهر پل ها بر دو کرانه رود کارون
تاریخچه سازه های آبی شوشتر
تاریخچه دقیق این اثر تاریخی در دست نیست اما طبق روایت‌هایی، آغاز ساخت سازه های آبی شوشتر به دوران داریوش بزرگ و قرن پنجم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.
در دوران حکومت ساسانیان این سازه‌ها گسترش و پیشرفت یافتند و برای آسایش هرچه بیشتر زندگی شهروندان به کار گرفته شدند.
سازه های آبی شوشتر چیست؟
سازه های آبی شوشتر یک شاهکار مهندسی است که قرن‌ها پیش، ایرانیان برای بهره‌وری بهینه از آب، کنترل سیلاب‌ها و تأمین آب کشاورزی به شیوه ثقلی آن را ساختند. ارتباط سلسه‌وار و منظم این مجموعه سازه با یکدیگر بسیار جالب و بی‌همتا محسوب می‌گردد.
سازه های آبی شوشتر در حال حاضر باقی‌مانده اجزائی مانند پل بندها، آسیاب‌ها، کانال‌ها، تونل‌ها است که به صورت منظم به یکدیگر اتصال و ارتباط داشتند به‌طوریکه اختلال در هر بخش باعث اختلال در کل مجموعه می‌شد.
این سازه گسترده از بخش‌های زیادی تشکیل یافته است و باید توجه داشته باشید 13 اثر و پنج زیرمجموعه این سازه‌ها برای ثبت در فهرست میراث جهان یونسکو در تیرماه سال 1388 برگزیده شده و به ثبت رسیدند. این 13 بخش شامل موارد زیر هستند:
- بند میزان، عاملی که رود کارون را به دو شاخه تقسیم می‌نماید.
- برج کلاه فرنگی
- کانال گرگر
- پل بند گرگر
- محوطه‌ی آسیاب‌ها و آبشارها
- پل بند برج عیار و نیایشگاه صائبین
- پل بند خدا آفرین یا ماهی بازان
- قلعه سلاسل یا کهن‌دژ شوشتر
- نهر یا کانال داریون
- پل بند شادروان
- بند خاک
- پل بند لشکر
- بند شرابدار
باید توجه داشته باشید این سازه دو کانال اصلی برای منحرف کردن آب رودخانه کارون داشت که رودخانه گرگر همچنان برای تأمین آب شهر شوشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مطلب مرتبط: رودهای ایران | آشنایی بیشتر با مهمترین شریان های آبی کشور
بند میزان
قدمت این بند به دوران ساسانی بازمی‌گردد و در شمال شوشتر واقع است. بند میزان در جهت شرقی-غربی رود کارون را به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم می‌نمود.
برج کلاه فرنگی
کاربرد برج کلاه فرنگی در سازه های آبی شوشتر، کنترل نمودن میزان ارتفاع آب و عملیات این محوطه بوده است. این برج به صورت شش ضلعی و رو به بند میزان قرار دارد.
کانال گرگر
بزرگترین رودخانه یا نهر دستکند ایران، کانال گرگر است. یک سوم آب رودخانه کارون از کانال گرگر می‌گذرد و این آب کانال‌های مصنوعی را سیراب می‌نماید و باعث به کار افتادن سازه ها آبی شوشتر می‌شود. مسیر حرکت گرگر از داخل شهر است و بستر آن از سنگ و بست‌های فلزی پوشیده شده تا از عمق بیش از حد جلوگیری نماید.
پل بند گرگر سازه های آبی شوشتر
پل بند گرگر بالای مجموعه آسیاب و آبشار قرار دارد. این پل بند آب رود گرگر را مسدود نموده و آب را به سه تونل اصلی هدایت می‌نماید.
مجموعه آسیاب ها و آبشارهای سازه های آبی شوشتر
یکی از مهمترین بخش‌های سازه‌های آبی شوشتر، مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر است که مهندسی آب در ایران باستان را به‌خوبی نشان می‌دهد. این محوطه شامل تونل، کانال‌های فرعی، آسیاب‌های آبی و سد می‌شود که در دوران ساسانیان به‌وجود آمده است.
پل بند برج عیار و نیایشگاه صائبین
پل بند برج عیار در پایین‌دست محوطه آبشارها بر روی رود گرگر قرار دارد. نیایشگاه صائبین نیز در دوران صفویه و قجاریه محل عبادت صائبین بوده است.
پل بند خداآفرین یا ماهی بازان
بخش دیگر این سازه‌ها باقی‌مانده پل بند خداآفرین در کنار شهر شوشتر است. این پل بند در منطقه ماهی‌بازان قرار دارد و یک رشته‌سنگ محکم در عرض بستر رودخانه است که سد برروی آن قرار دارد.
مطلب مرتبط: جشن آبانگاه چیست؟ | جشن آب پاشی از آیین‌های ایرانیان باستان
قلعه سلاسل یا کهن دژ شوشتر
بخش زیبای دیگر از سازه های آبی شوشتر قلعه سلاسل است، قدمت این دژ محکم و بزرگ به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد و اکنون تنها بخشی از آن باقی مانده است. کاربرد قلعه سلاسل حفاظت از شوشتر و کنترل نهر داریون به‌شمار می‌رود.
کانال داریون
نهر یا کانال داریون از رود شطیط منشعب می‌گردد، این نهر دارای کانال‌ها و دریچه‌های فراوان است و از وظایف آن رساندن آب به جزیره میان آب و شوشتر به‌شمار می‌رود.
جالب است بدانید ساخت نهر داریون را به دوران هخامنشی نسبت می‌دهند.
پل بند شادروان
پل بند شادروان در دوران شاپور ساسانی و برروی رود شطیط ساخته شده است. محل قرارگیری باقی‌مانده این پل بند در کنار پل آزادگان قرار دارد.
بند خاک
بند خاک خارج از حصار شهر و در میان باغ‌های میوه ایجاد شد، وظیفه آن آبیاری این باغ‌ها از طریق بالا آوردن سطح آب بوده است.
پل بند لشکر
پل بند لشکر دارای نقش مهمه در ارتباط بین شوشتر و آبادی‌های نزدیک به آن داشته است و همچنین طبق شواهد موجود، آسیاب‌هایی برای تأمین آرد در آن قرار داشتند. محل قرارگیری پل بند لشکر در مجاورت بقعه امامزاده عبدالله است.
بند شرابدار
باقی‌مانده بند شرابدار در جنوب شوشتر و بر روی نهر داریون قرار دارد. این بند به‌وسیله سنگ و ساروج ساخته شده است.
سازه های آبی شوشتر در شاهنامه
جالب است بدانید درباره سازه های آبی شوشتر در شاهنامه نیز سخن به میان آمده است؛ در روایت شاهنامه نام مهندس این سازه برانوش بود. شاپور، پادشاه ساسانی پس از شکست امپراطور روم شرقی، والریان برای جبران خسارت جنگ تصمیم به ساخت این بنا گرفت و برانوش را مأمور آن کرد.
یکی رود بد پهن در شوشتر که ماهی نکردی برو بر گذر
برانوش را گفت گر هندسی پلی ساز آن‌جا چون رسی
که ما بازگردیم و آن پل به جای بماند به دانایی رهنمای
محل قرارگیری سازه های آبی شوشتر
این سازه ها در استان خوزستان، شهرستان شوشتر، خیابان شریعتی قرار دارد و میان بند گرگر و بند برج عیار واقع است.
دراین مقاله از سفرانه به معرفی یکی از مهمترین آثار ایران باستان و یک شاهکار مهندسی چشم‌گیر در خوزستان پرداختیم. سازه های آبی شوشتر با شهرت جهانی خود از جمله مهمترین مقاصد ایرانگردی محسوب می‌شود و بازدید از آن باعث حیرت افراد می‌گردد.
